સંસ્કૃતિની સુગંધવાળી સ્વદેશી રાખડી: રક્ષાબંધનનું સાચું સૂત્ર
રક્ષાબંધન માત્ર ભાઈ-બહેનના સંબંધોનો તહેવાર નથી, એ તો ભારતીય સંસ્કૃતિનું કેન્દ્રબિંદુ – “રક્ષા-ધર્મ”નું જીવંત આગેસણ છે. “રક્ષા” ધાતુમાં જે ઝળહળતા સમાજસંસ્કૃતિ, દેશપ્રેમ અને આત્મનિર્ભરતાના સંદેશો છલકાય છે, તે વિશ્વના અન્ય કોઈ પણ તહેવારમાં દર્શાતો નથી. આવી પવિત્ર પરંપરા નિમિત્તે ભાઈને બાંધવામાં આવતું રક્ષા-સૂત્ર માત્ર સૂત વિષયક શણગાર નથી, પણ સંસ્કાર, સંબંધી સ્નેહ અને રાષ્ટ્રરક્ષા માટેના સંકલ્પનું જીવન્ત પ્રતિક છે.
અલબાેલાં બાળપણથી વિનોદભરી યાદોને સંભાળીને રાખડીએ ભાઈ-બહેનના અછૂટા બંધનને સમજાવે છે. બહેનનું માસૂમ સ્મિત, તેના હાથેથી રાખડી બંધાવાનો ક્ષણિક ગર્વ, ભાઈનું અડીખમ વચન – આ બધું એક અનોખા પ્રેમને ઉજાગર કરે છે. ભાઈ બહેન વચ્ચેનો પ્રેમ જ્યાં ક્યારે ઝગડામાં, ક્યારે લાગણીભર્યા દુલારમાં, તો ક્યારે સંરક્ષણના સંકલ્પમાં અભિવ્યક્ત થાય છે, ત્યાં રાખડી એ પ્રેમનું દ્રઢ સંચાલન બને છે.
આવા શ્રદ્ધાપૂર્ણ તહેવારમાં ‘રાખડી’નું સ્વદેશી કે પોતીકા પણું હોવું એ અત્યંત અગત્યનું છે. કાગળ, સૂતર, નરાસરી કે ઘરાળગું સુશોભિત ધાગો – જે આપણી માતા-બહેનોના હસ્તકૌશલ અને સાંસ્કૃતિક ભાવના થી નિર્મિત હોય – તે જ સાચા અર્થમાં રક્ષા-સૂત્ર કહેવાય. ચીન કે અન્ય વિદેશોમાંથી આયાત થઈને આવેલી બનાવટી રાખડીઓ બાંધવાની ત્યાં શું ભાવના? આપણી સંસ્કૃતિ કહે છે – “જાણીએ, સમજીએ અને સતર્ક બનીએ: સ્વદેશી ખરીદીશું તો જ સાચે રાષ્ટ્રની રક્ષા કરીશું.” કારણ કે આપણા દેશમાં નિર્મિત વસ્તુઓમાં આપણા લોકોના પરિશ્રમનું તેજ, આત્મીયતાનું તત્વ અને રાષ્ટ્રીય સ્વાભિમાન વાસ કરે છે.
વિદેશી રાખડીઓ – રમકડા કે સંસ્કૃતિનું વિહંસન?
આજના બજારોમાં કાર્ટૂન પાત્રો, કોલડ્રીન્ક બોટલો, PUBG કે ધમાલ જેવા લખાણ-ચિત્રવાળી રાખડીઓ જોવા મળે છે.
સંસ્કૃતિના મંગલચિહ્નો – 🕉, સૂર્યનારમાં, શ્રીગણેશ, રુદ્રાક્ષ જેમ કે શાસ્ત્રીય પ્રતિકોની જગ્યાએ આવો વિભ્રાંતિભરેલો નક્કર વ્યવસાયિક ચોખ્ખો હોય તો શું તેને ‘રક્ષા’ કહી શકાય? રક્ષાબંધનની મૂળ ભાવના જામવી જરૂરી છે – રક્ષા માત્ર ભાઈની નહિ, ઘર-પરિવાર-સમાજ-રાષ્ટ્રની પણ. અંધપણે વિદેશી ચમક-ધમક પર મોહાત રહીશું તો ફરી શોષણના વળછટમાં ધકેલાઈ જવાશે.
બ્રિટિશ શાસનમાં આપણે જોયું કે શુદ્ધ નિર્દોષ કાચા માલને સસ્તા દામે લઈ જવામાં આવતા અને પાછા વિદેશોમાંથી તૈયાર માલને મોંઘા ભાવે ભારતમાં થપાતો – પરિણામે આપણી લોકસંસ્કૃતિ અને ઘરઉદ્યોગ તૂટી પડ્યાં. આજ પણ જો આપણો સાવધાન સદ્વિવેક ન હોઈ તો વૈશ્વિક સજાવટોના પડાછાયામાં આપણી ઓળખ છૂપી જઈ શકે.
“जब बाजार जाएंगे, सामान स्वदेशी लाएंगे…”
– આ માત્ર કાવ્યરેખા નથી, પરંતુ રાષ્ટ્રરક્ષા સમાન યજ્ઞ છે. આપણી બહેનો જ્યારે સ્વહસ્તે તૈયાર કરેલી રાખડી ભાઈના હાથમાં બાંધે છે, ત્યારે તેમાં મુકાયેલા અથાક પરિશ્રમ, પ્રેમ અને રાષ્ટ્રીય ભાવના ભાઈના હાથ ઉપર નહિ, ભાઈના કર્તવ્ય પર બાંધવામાં આવે છે.
અંતમાં નમ્ર સંદેશ:
આવતો રક્ષાબંધન ઉજવીએ તો સંસ્કૃતિના મૂળ સૂત્રો સાથે – સ્વદેશી રાખડી, સ્વદેશી મીઠાસ અને સ્વદેશી બાબતોને અપનાવી; ખુદના નહીં, પણ રાષ્ટ્રના રક્ષણનો સંકલ્પ લઈ.
STORY BY: NIRAJ DESAI
