હિન્દુ ધર્મના આરાધનપંથે આરતી અને મંત્રજાપને ખાસ મહત્વ મળ્યું છે. આરતી એ માત્ર દીવાદાંડી ફરવવાનો ક્રમવિવસ્થા નથી; તે તો ભગવાન સાથે આત્માનો સ્ફુલ્લિંગરૂપે સાંકળાવતો દિવ્ય સંવાદ છે. તેવી જ રીતે, મંત્રજાપ શબ્દોના કમ્પનમાં સંકલ્પિત શક્તિઓ જગાવીને ભક્તિનું અદભુત ક્ષેત્ર ઉદઘાટિત કરે છે. પરંતુ સદીઓથી એક નાનકડો પ્રશ્ન લોકોના મનમાં રહેલું છે – આરતી કે મંત્રજાપ કરતી વેળાએ આંખો ખુલ્લી રાખવી જોઈએ કે બંધ? શાસ્ત્રો, ખાસ કરીને પદ્મ પુરાણ તથા સ્કંદ પુરાણમાં તેના વિષે સુંદર માર્ગદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે.
શાસ્ત્રોક્ત મત અનુસાર, જ્યારે ભક્ત આરતી દરમિયાન આંખો ખોલીને દેવચિહ્નના દર્શન કરે છે, ત્યારે તેને દર્શનના પુણ્યનો લાભ મળે છે. ભગવાનની મૂર્તિ, સ્વરૂપ અને પ્રકાશના પ્રતિબિંબ સામે નજર જડતાં ભક્તના મનમાં પરમાત્મા પ્રત્યે અવિરત લાગણીપ્રવાહ વહેતો રહે છે. આંખો ખુલ્લી ડરી નહી, પરંતુ તે તો દેવદર્શને ત્રપુરુષાર્થની પૂર્તિ કરી ભક્તિભાવને મજબૂત કરે છે. શાસ્ત્રોમાં કહાયું છે કે દેવ દર્શન ત્ર્યેતાપાપ વિનાશક છે – એટલે કે તે દેહજ, વાણિજ અને માનસિક પાપોના નિવારક છે. માટે, ખુલ્લી આંખોથી આરતી કરતા ભક્તને દેખાતા દેવ દર્શનથી પ્રસન્ન થાય છે, અને ભક્તના ચિત્તમાં દિવ્ય આનંદનું સુખખંડ ફેલાય છે.
પરંતુ, આંખો બંધ કરીને આરતી કે મંત્રજાપ કરવું અયોગ્ય હોવામાં પણ નથી. ઘણા ભક્તોએ વિનમ્રતા અને આંતરિક ધ્યાન સાથે આ રીત અપનાવી છે. આંખો બંધ કરવાનું અર્થ છે – ઈન્દ્રિયોને બહાર તરફથી સંકુચિત કરી પોતાના આંતરિક જગત તરફ વળવું. જ્યારે ભક્ત આંખો બંધ કરે છે, ત્યારે તે પોતાના નેત્રોથી નહીં પણ હૃદયદ્રષ્ટિથી ઈશ્વરને જુએ છે. આ રીતમાં મન બહારની ખળભળાટી, દ્રશ્ય અને અવાજોથી દૂર રહી આધ્યાત્મિક એકાગ્રતામાં મગ્ન બને છે. સ્કંદ પુરાણમાં પણ ઉલ્લેખ છે
– “મનઃપ્રસાદજં પૂજ્યં યતેંદ્રિય નિગ્રહઃ” –
જયારે મન પ્રસન્ન અને નિયંત્રિત હોય, ત્યારે વ્રત, જાપ અને આરાધનાની ફળશક્તિ વિશેષ થઈ જાય છે.
ઉલ્લખનીય છે કે જો કે આંખો ખુલ્લી હોય ત્યારે મન ભટકવાની સંભાવના રહે છે, તો પણ જો ભક્ત પોતાનું મન કેમેરા જેવું મૂર્તિ પર કેન્દ્રિત કરે, તો જાપમાં એક આગવી ઉજાસ પ્રસફુટિત થાય છે. બીજીબાજુ, આંખો બંધ કરવાથી વ્યાકુળ મન પોતાની અંદરની ઊર્જાને અનુભવે છે, ગ્રહણશીલ બને છે અને આરતી-જાપથી જનાયમનામાં કંપન થાય છે. કેટલીક સમયપરીથોમાં પગથીપૂંછડી આરતીમાં, ભક્ત પોતાના હૃદયથી બદલાતી લાગણીઓને અનુભવે અને દેવને પોતાના અંતઃકરણમાં સ્થાપે છે.
આવતાં તહેવારો, પૂજા કે નિયમિત નૈમિત્તિક આરાધનમાં, પ્રશ્ન ન જૉ કે આંખો ખુલ્લી રાખવી કે બંધ – પરંતુ શાંતિપૂર્ણ મન, નિષ્ઠાભર્યું હૃદય અને અખંડ શ્રદ્ધાથી આરતી-જાપ કરવામાં આવે તો એ જ સાચી પદ્ધતિ છે. દેવ ત્રિપ્ત એવા પ્રેમથી થાય છે, પદ્ધતિથી નહિ. અનંતમાં જોડાતી ભક્તિની આ યાત્રામાં નેત્રો જેવી ભૌતિક અંગુળીઓ માત્ર સહાયક બની રહે છે. આવા દિવ્ય અનુભવોને હૃદયે અનૂભવી બોલી શકાય – “ચિત્તં દેવાલયઃ દેહોદેવગ્રુહં સ્મૃતં।”
અતઃ આંખો ખુલ્લી હોય કે બંધ – જો મન ભગવાન તરફ ખુલે, તો સર્વે રીત સામાજિક, આધ્યાત્મિક અને આધ્યાત્મીક રૂપે શ્રેષ્ઠ બની જાય છે.
STORY BY: NIRAJ DESAI
