સુપ્રીમ કોર્ટના ઐતિહાસિક ચુકાદા વચ્ચે ગુજરાતમાં આદિવાસી પરિવાર પર અત્યાચારનો તાજો મામલો
નવી દિલ્હી/નવસારી, ૨૯ ઓગસ્ટ ૨૦૨૫: ભારતની સુપ્રીમ કોર્ટે અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિ (અત્યાચાર નિવારણ) અધિનિયમ, ૧૯૮૯ના ૨૦૧૮ના સુધારાને બંધારણીય માન્યતા આપી છે. આ ચુકાદાના પ્રકાશમાં, ગુજરાતના નવસારી જિલ્લામાં એક આદિવાસી પરિવાર પર જમીન હડપવાના ખોટા આરોપો, જાતિગત ગાળો અને ધમકીઓનો તાજો મામલો સામે આવ્યો છે. આ ઘટના કાયદાની અસરકારક અમલવારીની જરૂરિયાતને ઉજાગર કરે છે.
સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદા અનુસાર, અધિનિયમમાં ૨૦૧૮માં દાખલ કરાયેલી કલમ ૧૮એ (૧)માં FIR અથવા પૂર્વ મંજૂરી વિના ‘ઓટોમેટિક ધરપકડ’ની મંજૂરી આપવામાં આવી છે. તેમજ, CrPCની કલમ ૪૩૮ હેઠળ અગાઉથી જામીન પર પ્રતિબંધ મૂકાયો છે. અરજદારોએ આ કલમની બંધારણીય માન્યતાને પડકારી હતી અને દાવો કર્યો હતો કે તે બંધારણના મૂળભૂત અધિકારો—સમાનતા, જીવન અને સ્વતંત્રતાનું ઉલ્લંઘન કરે છે. જોકે, કોર્ટે તપાસ કરીને આ સુધારાને માન્ય ગણાવ્યો. આ સુધારો ૨૦૧૮ના ડૉ. સુભાષ કાશીનાથ મહાજન વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય ચુકાદાને રદ કરવા માટે લાવવામાં આવ્યો હતો.
મહાજન ચુકાદામાં અધિનિયમના દુરુપયોગને રોકવા ત્રણ સુરક્ષાકવચો દાખલ કરાયા હતા: (૧) FIR નોંધણી પહેલાં પ્રાથમિક તપાસ, (૨) ધરપકડ માટે પૂર્વ મંજૂરી અને (૩) અગાઉથી જામીનની જોગવાઈ. આ ચુકાદાએ આરોપીઓને રક્ષણ આપવાનો હેતુ રાખ્યો હતો, પરંતુ તેનાથી દલિત અને આદિવાસી સમુદાયોમાં વિરોધ થયો અને અનેક મૃત્યુ થયા. ત્યારબાદ સંસદે ૨૦૧૮નો સુધારો પસાર કરી આ સુરક્ષાકવચો રદ કર્યા.
કોર્ટની મુખ્ય ઘટનાઓમાં: ૭ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૮ના રોજ જસ્ટિસ એ.કે. સિક્રી અને અશોક ભૂષણની બેન્ચે કેન્દ્રને નોટિસ જારી કરી. ૨૯ ઓક્ટોબર ૨૦૧૮માં કેન્દ્રે એફિડેવિટ દાખલ કરી સુધારાને સમર્થન આપ્યું. ૧૦ ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૦ના રોજ જસ્ટિસ અરુણ મિશ્રા અને વિનીત સરનના બહુમતી ચુકાદાએ, જસ્ટિસ એસ.આર. ભટ્ટના સહમતિપૂર્ણ અભિપ્રાય સાથે, સુધારાને બંધારણીય જાહેર કર્યો. કોર્ટે સંસદની કાયદો બનાવવાની સત્તાને સમર્થન આપ્યું અને હાંસિયામાં ધકેલાયેલા સમુદાયોના રક્ષણને પ્રાથમિકતા આપી.
આ કાયદાની પૃષ્ઠભૂમિમાં, ગુજરાતના નવસારી જિલ્લાના વાંસદા તાલુકાના ઝુજ ગામમાં રહેતા એક ગરીબ આદિવાસી પરિવારને જમીન હડપવાના ખોટા આરોપોમાં ફસાવવાના અને તેમને હેરાન કરવાના આરોપમાં સુરતના કેટલાક રહેવાસીઓ સામે ફરિયાદ નોંધાઈ છે. ૧૮ ઓગસ્ટ ૨૦૨૫ના રોજ સામે આવેલા આ મામલામાં, પીડિત પરિવારના સભ્યોએ જણાવ્યું કે સુરતના વ્યક્તિઓએ તેમના વિરુદ્ધ જમીન હડપવાના ખોટા આરોપોવાળી અરજીઓ કરી છે. ત્યારબાદ, આ વ્યક્તિઓ પરિવારના ઘર અને ખેતરમાં પહોંચીને જાતિગત ગાળો આપી અને ધમકીઓ આપી, કહીને કે “જમીન છોડી દો, નહીં તો તમારી સાથે બહુ જ ખરાબ થશે.”
પીડિત પરિવારના એક સભ્યએ કહ્યું, “અમે ગરીબ આદિવાસી છીએ અને અમારી જમીન અમારા જીવનનો આધાર છે. આ લોકો અમને ખોટી અરજીઓ કરીને હેરાન કરી રહ્યા છે અને હવે ધમકીઓ આપી રહ્યા છે. અમને ન્યાય મળવો જોઈએ.” ઝુજ ગામના ત્રણ પરિવારોએ પોલીસમાં ફરિયાદ કરી હોવા છતાં હજુ સુધી કોઈ કાર્યવાહી થઈ નથી. આ બાબત મીડિયાના ધ્યાનમાં આવી તેથી લોકલ તેમજ નેશનલ મીડિયા આ પ્રકરણને ગંભીરતાથી લઈ તપાસની માંગ કરે છે.
આ મામલો અનુસૂચિત જાતિ અને અનુસૂચિત જનજાતિ (અત્યાચાર નિવારણ) ધારા, ૧૯૮૯ની કલમ ૩(૧)(r) અને ૩(૧)(z) હેઠળ, તેમજ કલમ ૧૮એ(૧)(a) અને (b) હેઠળ FIR નોંધવાને પાત્ર છે. વધુમાં, ફોરેસ્ટ રાઈટ્સ એક્ટ (FRA) ૨૦૦૬ અને પંચાયત (એક્સ્ટેન્શન ટુ શેડ્યુલ્ડ એરિયાઝ) એક્ટ (PESA) ૧૯૯૬ જેવા કાયદાઓ આદિવાસીઓને જમીન અને અધિકારોનું રક્ષણ આપે છે. જો કે, ગુજરાતમાં અને અન્ય આદિવાસી વિસ્તારોમાં આવા કેસોમાં વિલંબ અને અપૂર્ણ કાર્યવાહીના અનેક ઉદાહરણો જોવા મળે છે, જે વન વિભાગના અધિકારીઓ અથવા પ્રભાવશાળી વ્યક્તિઓના દબાણને કારણે થાય છે.
વાંસદા પોલીસ તંત્રને પૂછતા જાણવા મળ્યું કે તેઓએ ફરિયાદીઓને બોલાવી તેમના નિવેદનો લીધા છે, પરંતુ આરોપીઓ વિરુદ્ધ કોઈ કાર્યવાહી કરવામાં આવી નથી. સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, પોલીસ અધિકારીઓએ આરોપી પક્ષ સાથે ફોન પર વાતચીત કરી છે, પરંતુ વધુ પગલાં લેવામાં આવ્યા નથી. તાજેતરમાં વ્યારા તાપીમાં ડીવાયએસપી લેવલના અધિકારીને સસ્પેન્ડ કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ વાંસદા પોલીસમાં આવી કોઈ કાર્યવાહીના સંકેત મળ્યા નથી.
સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદા પછી આ કાયદાની અમલવારી વધુ કડક થવી જોઈએ તેવી અપેક્ષા છે. આ મામલો આદિવાસી અધિકારોના રક્ષણ અને જમીન વિવાદના ન્યાયી નિરાકરણની જરૂરિયાતને રેખાંકિત કરે છે. વધુ વિગતો માટે તપાસ ચાલુ છે અને આદિવાસી સમુદાયના કાર્યકર્તાઓએ આ મુદ્દે વધુ જાગૃતિ લાવવાની માંગ કરી છે.
STORY BY: RISHIKESH VARMA
