ગુજરાતના મહેસાણા જિલ્લાના મોઢેરા ગામે, પુષ્પાવતી નદીના કિનારે, એક એવા મંદિરે પોતાની શિલ્પકલા અને ગાથાથી ઈતિહાસના પાનાઓમાં અવિસ્મરણીય સ્થાન મેળવ્યું છે — મોઢેરા સૂર્ય મંદિર. જાણે પથ્થરમાં પ્રાણ પૂરાઈ ગયા હોય અને કોતરણી બોલતી હોય, એવાં આ મંદિરે સદીઓની પરંપરા, ભક્તિ અને દુઃખદ ઘટનાઓ બંનેને સાક્ષી રાખી છે.
પ્રાચીન દંતકથા અને ઈતિહાસ
સ્કંદ પુરાણ અને બ્રહ્મ પુરાણના પાનાંઓમાં મોઢેરાનો ઉલ્લેખ મળે છે. દંતકથા અનુસાર, રાવણવધ બાદ ભગવાન શ્રીરામે મહર્ષિ વશિષ્ઠની સલાહથી અહીં તપસ્યા કરી અને બ્રાહ્મણવધના પાપમાંથી મુક્તિ મેળવી. એટલે આ ભૂમિનો ઈતિહાસ રામાયણયુગ સુધી વણી જાય છે.
આધુનિક ઈતિહાસમાં, સોલંકી વંશના સૂર્યવંશી રાજા ભીમદેવ પ્રથમ (શાસનકાળ 1022–1064 CE)એ વિક્રમ સંવત 1083 (1026–27 CE)માં આ મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું. સૂર્યદેવ સોલંકી વંશના કુળદેવ હતા, તેથી ભવ્ય ગુઢામંડપ, સભામંડપ અને કુંડ સાથેનું મંદિર તેમના આરાધ્ય દેવને અર્પણ કરાયું.
સ્થાપત્યની કળા — પથ્થરમાં કાવ્ય
મંદિરના ત્રણ ભાગ છે — ગુઢામંડપ (ગર્ભગૃહ સાથેનો મુખ્ય ભાગ), સભામંડપ (૫૨ સ્તંભોવાળું સભાખંડ — વર્ષના ૫૨ અઠવાડિયાંનું પ્રતિક), અને સૂર્યકુંડ અથવા રામકુંડ (સ્નાન માટેનું વિશાળ જળાશય). ગર્ભગૃહ એવી રીતે રચાયેલું કે સંક્રાંતિના સવારના પહેલા કિરણ સીધા સૂર્યદેવ પર પડે.
પથ્થરની કોતરણીમાં પૌરાણિક કથાઓ, નૃત્યમુદ્રાઓ અને જીવનના વિવિધ પ્રસંગો ચિત્રિત છે. સ્તંભો પાસે ઊભા રહી જોવામાં અષ્ટકોણીય દેખાય છે, પણ ઉપરથી નિહાળતાં ગોળાકાર — જાણે શિલ્પીએ રમ્ય ભ્રમ સર્જ્યો હોય. ચૂનો કે ગાળિયો વગર, માત્ર પથ્થરોની જોડીથી ઊભું કરાયેલું આ મંદિર ગુર્જર સ્થાપત્યનું શિખર છે.
આક્રમણ અને વિનાશની વાર્તા
મોઢેરા સૂર્ય મંદિરનું તેજ મધ્યયુગમાં મલિન થયું. કેટલીક ઐતિહાસિક માન્યતાઓ મુજબ સૌપ્રથમ મહમુદ ગઝનીના કાળમાં અહીં નુકસાન થયું. પરંતુ અસલી વિનાશ 14મી સદીમાં અલાઉદ્દીન ખિલજીના સમયમાં આવ્યો. ગર્ભગૃહમાં સ્થાપિત સોનાની સૂર્યમૂર્તિ તથા મંદિરનો ખજાનો લૂંટી લેવાયો. મૂર્તિઓના અંગો તોડવામાં આવ્યા, કોતરણી વિસ્ફોટથી ખરડાઈ ગઈ.
તે પછી મંદિર પૂજાવિહોણું રહ્યું. આજે પણ અહીં નિયમિત પૂજા થતી નથી — માત્ર ઐતિહાસિક સ્મારક તરીકે જ તેનું અસ્તિત્વ છે. જાણે ઇતિહાસનો મૌન સાક્ષી બનીને પથ્થરો બોલે છે — “હું કદી આરાધનાનું કેન્દ્ર હતો, આજે માત્ર દર્શનનો વિષય છું.”
પુનઃશોધ અને સંરક્ષણ
બ્રિટિશ કાળમાં 19મી સદીની શરૂઆતમાં વિદેશી સર્વેયરો અને ઇતિહાસકારોએ મોઢેરાને ફરી દુનિયા સામે પરિચિત કરાવ્યું. હાલ આ મંદિર ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI) હેઠળ રક્ષિત સ્મારક છે. કોઈ ધાર્મિક વિધિ કરવા પર પ્રતિબંધ છે, જેથી તેનું સંરક્ષણ થઈ શકે.
અંતમાં…
મોઢેરા સૂર્ય મંદિર માત્ર પથ્થરની રચના નથી — તે છે ભક્તિ, સ્થાપત્ય, વિજ્ઞાન અને ઇતિહાસનું સંગમ. અહીંનું સૌંદર્ય ખજુરાહોની યાદ અપાવે છે, તો તેનું મૌન ઇતિહાસના કડવા પ્રસંગો સંભળાવે છે. સૂર્યોદયના પ્રથમ કિરણમાં ગર્ભગૃહ ભલે ખાલી હોય, પરંતુ એ કિરણ આજે પણ મોઢેરાના પથ્થરોમાં અખંડ પ્રકાશ ભરે છે — જાણે કહી રહ્યું હોય, “વિનાશ પછી પણ મારી કથા અમર છે.”
કેવી રીતે પહોંચવું?
મોઢેરા મહેસાણા શહેરથી આશરે 26 કિમી દૂર છે. નજીકનું એરપોર્ટ અમદાવાદનું સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ આંતરરાષ્ટ્રીય એરપોર્ટ (97 કિમી) છે. મહેસાણા રેલ્વે જંકશન (28 કિમી) પરથી દેશના મોટા શહેરો સાથે સગવડભર્યું રેલ માર્ગ છે. સડક માર્ગે પણ મહેસાણા અને અમદાવાદમાંથી સહેલાઈથી પહોંચાય છે.
STORY BY: NIRAJ DESAI
